Израильде гиперсоникалық зымырандарды ұстау үшін оқ дәрілер жасалады
Әлемде зымырандарды жоюға арналған зениттік басқарылатын зымыранға қарсы қаруды ең алғаш қай мемлекет ойлап тапты? Оның негізгі міндеттері қандай? Sarbaz.kz тілшісі зымыранға қарсу қарудың тарихына тоқталып өтпек.
Баллистикалық зымырандарға қарсы құралдарды құрудың алғашқы жобалары 1940 жылдары АҚШ-та пайда болды. 1946 жылы АҚШ армиясының Әскери әуе күштері Мичиган мемлекеттік университеті әзірлеген екі зымыранға қарсы MX-794 Wizard және General Electric фирмасы құрған MX-795 Thumper радиусын әзірлеу бағдарламасын ресми түрде бастады. Екі зымыран да жаудың баллистикалық зымырандарын өздерінің ядролық жауынгерлік бөлімдерімен ұстап алуы керек болған. Алайда «Thumper» бағдарламасында жұмыс істеу технологиясының жетілмегендігіне байланысты тоқтатылды. Бірақ «Wizard» бағдарламасында жұмыс 1958 жылға дейін жалғасты.
Бұл алғашқы екі нұсқада негізінен баллистикалық зымырандарды жерге түсірмеуге байланысты мәселелерді зерттеуге тырысты. 1950 жылдардың аяғында алғашқы IBD-нің пайда болуы-кеңестік R-7 және америкалық SM-65 Atlas-зымырандарды дамыту бағдарламаларына нақты мағына берді.
1958 жылы АҚШ армиясы mim-14 Nike-Hercules — баллистикалық нысандарды жеңу мүмкіндігі шектеулі (ядролық BCH қолдану арқылы) алғашқы зениттік-зымырандық кешенді ойлап тапты. 1960 жылы зениттік-зымыранға алғашқы сынақ өткізілді. Ол сәтті шықты. Дегенмен зымыранға қарсы қорғаныс саласындағы кешеннің мүмкіндіктері өте шектеулі болғандықтан одан әрі жұмыстар ұзақ қашықтыққа, стратегиялық жүйелерді құру саласында жалғасты.
Nike Zeus мамандандырылған зымыранды құрудың алғашқы әрекеті 1960 жылдары жасалған LIM-49A Nike Zeus кешені-Nike сериясының дамуымен байланысты. Mim-14 Nike-Hercules-тің жетілдірілген нұсқасы болған бұл зымыранның ауқымы 320 шақырымға дейін және нысанаға тиетін тиімді биіктігі 160 шақырымға жетті. Нысананы жою 400 килотонды термоядролық зарядты бұзу арқылы жүзеге асырылуы керек еді. Жүйені сынау 1961 жылы басталды. 1962 жылы 19 шілдеде құрлықаралық баллистикалық зымыранның оқтұмсығын алғашқы техникалық сәтті ұстау жобасында Nike Zeus атмосфераға кіретін SM-65 Atlas жауынгерлік блогынан 2 шақырым қашықтықта өтті. 1962 жылғы 12 желтоқсандағы сынақтарда зымыранға қарсы зымыран оқтұмсықтан 200 метрден аз қашықтықта өткен кезде одан да жақсы нәтижеге қол жеткізілді. Жалпы алғанда, зымыран 14 сынақтың 10-ын сәтті аяқтады.
Nike Zeus дамуы сәтті болғанымен, оның мүмкіндіктері туралы пікірлер көптеп айтылды. АҚШ пен КСРО-ның баллистикалық зымырандарының арсеналы озық қарқынмен дами бастады. Ал соғыс басталған жағдайда белгілі бір нысанды қорғайтын Zeus батареялары енді оқтұмсықтардың емес, ондаған жауынгерлік блоктардың шабуылына тойтарыс беруін дамытты. Алайда Nike Zeus зымыраны мақсаттарды таңдауға қабілетсіз болды. Орналастыру жоспарының бастапқы нұсқасы АҚШ-та әрқайсысында 50 зымыраны бар 120 Nike Zevs базасын орналастыруды көздеді. Жобаның жалпы құны 10 миллиард доллардан асты. Нәтижесінде, сәтті даму бағдарламасына қарамастан, Nike Zevs-ті орналастыру тоқтатылды және зымыранға қарсы жетілдірілген зымырандардың пайдасына назар аударылды.
Сентинель 1960 жылдардың аяғында технологияның дамуы арзан әрі жинақы зымырандарға мүмкіндік берді. 1967 жылы Роберт Макнамараның бастамасымен «Сентинел» (ағылш. Sentinel-Күзетші), құрлықаралық баллистикалық зымырандарды орналастыру аймақтарын жаудың алдын алу шабуылынан қорғауға бағытталған зымыран қондырғысын шығарды. Бағдарламаның негізгі мақсаты АҚШ-тың ядролық арсеналының өмір сүруіне кепілдік беру, егер ол АҚШ-тың ҚХР-дың орналасқан жерлеріне алдын ала шабуыл жасамақ болса, агрессорға қарсы соққы беру мүмкіндігін қамтамасыз ету болды. Сонымен қатар, жүйе АҚШ-тың негізгі аудандарын қуаты шектеулі зымырандардың шабуылынан қорғауды қамтамасыз етуі керек.
Жүйенің негізінде зымыранға қарсы зымырандардың екі түрі болды. Радиусы 740 км-ге дейінгі ауыр Lim-49A «Спартан» зымырандары ғарышта келе жатқан ICBM жауынгерлік блоктарын ұстап қалуын өздеді. Қорғалатын табиғи аумақтарға жақын жерде орналастырылған жеңіл «Спринт» зымырандары «спартандықтардың» жанынан өтіп бара жатқан жеке оқтұмсықтардың көзін жою мақсатында шығарды.
1970 жылдың тамызында «Минитмен» құрлықаралық баллистикалық зымыранының жауынгерлік блогын «Спартан» сәтті тоқтатып алды. Зымыран 48 сынақтың ішінде 43 нысананы сәтті ұстап алды. 1970 жылдары Солтүстік Дакота мен Монтанадағы Минитмен ҚХР позицияларын қорғау үшін зымыранға қарсы базалар құру жұмыстары басталды, бірақ олардың біріншісі ғана аяқталды.
1972 жылы АҚШ пен КСРО орналастырылатын зымыранға қарсы қорғаныс құралдарын 100-ден аспайтын зымыран оқ-дәрісі бар бір кешеннен артық емес шектеу туралы келісімге қол қойды. Шартқа қол қоюдың негізгі мақсаты зымыранға қарсы қорғаныс жүйелерін кеңінен қолдану. Ең маңызды стратегиялық нысандарды тосын шабуылдан тиімді қорғау үшін 100 зымыран жеткілікті деп есептелді.
Осы келісімге сәйкес «Сентинелді» орналастыру жоспарлары солтүстік Дакотадағы «Минитмен» орналасқан жерін қамтитын жалғыз кешенмен шектелді. 1975 жылы пайдалануға берілген кешенде 30 «Спартан» зымыраны және 70 «Спринт» зымыраны болды. Нәтижесінде, 1976 жылы Сентинель жүйесі тек бес айлық жауынгерлік кезекшіліктен кейін тоқтатылды.
Сондай-ақ MIM-104 PATRIOT — америкалық жердегі мобильді зениттік зымыран кешені әуе шабуылына қарсы және зымыранға қарсы қоғаныс қаруы 1970-1980 жылдары Кеңес одағының S-300 жауап ретінде жасады. Бұл атау ағылшын тілінің аббревиатурасы. Phased Array Tracking Radar to Intercept on Target - «нысандарды ұстауға арналған фазалық антенна торы бар радиолокациялық сүйемелдеу станциясы» деген мағынаны білдіреді. Бұл қару әуе шабуылынан, ең алдымен баллистикалық зымырандардан қорғауға арналған. Америкалық Raytheon қорғаныс компаниясы әзірлеген. Батареяның құны шамамен – 11 млрд доллор, бір зымыран ұстағыштың құны 3-4 млн доллорды құрайды.
PATRIOT зымыран жойғыш қаруы АҚШ, Германия, Грекия, Иордания, Израиль, Испания, Катар, Кувейт, Нидерланд, БАӘ, Корея Республикасы, Румыния, Сауд Арабиясы, Тайвань (ҚХР), Швеция және Жапония елдерінде кеңінен қолданылады.
Зымыранға қарсы қаруды ең көп қолданатын мемлекеттердің бірі – Израиль.
Израиль 10 жыл бұрын «Темір күмбез» әуе қорғаныс жүйесін қабылдады. Бірақ соңғы кездері оны ешқашан жиі қолданбаған. Ол қалай ұйымдастырылған? Сыры неде? Палестина-Израиль қақтығысы шиеленісе бастағаннан бері Израильдің «Темір күмбез» әуе шабуылына қарсы қорғаныс жүйесінің жұмысын көрсететін жүздеген мың бейнеролик әлеуметтік желілерді басып қалды. Ғаламторда 11 мамырдан 12 мамырға қараған түні Тель-Авивке зымырандық шабуыл кезінде жасалған көптеген жазбалар бар. Сиреналар айқайлайды, түнгі аспанда ондаған жарқыраған шарлар ізіне түседі, содан кейін - жарқылдар мен жарылыс дыбыстары. Бұл халыққа қауіп бұл жолы да артта қалды деген сөз.
Сондай-ақ Израильде гиперсоникалық зымырандарды ұстау үшін оқ дәрілер жасалады. Гиперсоникалық зымырандар бүгінде Америка, Ресей және Қытай сияқты елдер өндіріп, қолданатын ең жаңа қарулардың бірі болып саналады. Израильдік Rafael Advanced Defence Systems компаниясы гиперсоникалық қарумен күресуге арналған жаңа SkySonic зымыранын әзірлеп жатқанын хабалаған болатын. Израиль әуе қоғаныс жүйесінде баллистикалық зымыранға қарсы «Темір күмбез» қаруы кеңінен орнатылған. Сонымен қатар, Израильде төрт деңгейлі зымыранға қарсы қорғаныс жүйесі жұмыс істейді. Төменгі жағында ультра қысқа қашықтықтағы зымырандарды жоюға арналған (7 км-ге дейін; 2015 жылы қызметке қабылданған) «Темір сәуле» лазерлік жүйесі орналасқан. «Темір күмбез» жүйесі екінші деңгейде. Үшіншісі – америкалық Raytheon корпорациясымен бірлесіп орта қашықтықтағы зымырандарды жою үшін әзірленген «Праща Давида» (2017 жылдан бастап қызмет етеді). Төртінші деңгей — алыс радиустағы (3 мың км-ге дейін) баллистикалық зымырандарға қарсы іс-қимыл жасау үшін АҚШ-тың зымыранға қарсы қорғаныс агенттігімен (2000 жылдан бастап қызмет етуде) бірлесіп құрылған «Хец» («Жебе») кешендері.
«Темір күмбез» Әуе қорғанысы жүйесі радардан және бақылау орталығынан тұрады. Олар келе жатқан зымырандарды таниды және бірнеше секунд ішінде олардың траекториясы мен болжамды нысанасын есептей алады. Жүйенің жоғары жылдамдығы өте маңызды: зымырандардың мақсатқа жету үшін қажет уақыты 15-тен 90 секундқа дейін.
«Темір күмбез» Әуе қорғанысы жүйесінің үшінші элементі — жау зымырандарын атуға арналған қондырғылар. Жүйенің әр блогында 20-ға дейін зымыран атуға қабілетті осындай үш-төрт қондырғы бар. Тосқауыл зымыраны шабуылдаушы зымыранға тікелей түспейді, бірақ оның жанында жарылып, оны жояды.
Зымыран ұстағыштары бар қондырғыларды бүкіл ел бойынша тасымалдауға болады. Бүгінгі таңда Израильде осындай он мобильді блок жұмыс істейді. Израильдің Rafael Defence Systems мемлекеттік қорғаныс кәсіпорны — бұл қондырғылардың әрқайсысы 70 км-ге дейінгі зымырандарды ұстай алатынын және қаланы орташа қорғауды қамтамасыз ете алатынын айтады. Сарапшылардың пікірінше, Израильдің бүкіл аумағын қорғауды қамтамасыз ету үшін осындай 13 қондырғы қажет. Орта қашықтықтағы зымырандарды ұстауға арналған «Темір күмбез» әуе қорғанысы жүйесінен басқа, Израильді қорғау үшін басқа әуе қорғанысы жүйелері де қолданылады. «Темір күмбез» әуе қорғанысы жүйесінің тиімділігі 90 пайызға жетеді. 2021 жылдың қаңтарында «Темір күмбез» шамамен 2400 зымыранды ұстап алған. БАҚ-тың хабарлауынша, зымыранның әрбір ұшырылуы Израильге 66 мың еуро шығын әкеледі. Сондықтан әскерилер тек елді мекендерді нысанаға алатын зымырандарды атып түсіреді екен. Израильдің «Темір күмбезінің» дамуын ішінара АҚШ қаржыландырды.
Сондай-ақ Жапония мен Америка Құрама Штаттары гиперсоникалық қаруға арналған зымыран ұстағыштарын жасаумен бірге айналысады. Жұмыс жоспары Жапонияның премьер-министрі Фумио Кисида мен АҚШ президенті Джо Байден аптаның соңында жеке кездесуінде келіседі деп күтілуде, деп хабарлайды "Киодо" агенттігі Жапония Үкіметіндегі дереккөздерге сілтеме жасап.
Гиперсоникалық зымырандарды үлкен жылдамдықпен радармен бақылау және ату қиын. Мұндай жүйелер Ресейде, Қытайда бар. Токио мен Вашингтон әлеуетті қарсыластардан қорғанысын күшейтуді қалайды.
Жаңа зымырандар гиперсоникалық снарядтарды тіпті кейбір қарулардың нысанаға жақынырақ траекториясын күрт өзгерту мүмкіндігін ескере отырып, ұшу кезінде де атып түсіре алады деп жоспарлануда. Жапония мен АҚШ Standard Missile-3 Block 2A тосқауылында бірге жұмыс істеді.
"Новый День" басылымы хабарлағандай, Германия, Франция, Нидерланд және Италия гиперсониялық қарудан қорғаудың бірлескен жүйесін құруды жоспарлап отыр.
