Әскери сарапшы Ермек Сейтбатталов БҰҰ гуманитарлық құқық пен әлемдік тәртіпті сақтау жөнінде үлкен мәселелерді шешуге қауқарлы деп санайды
Sarbaz.kz тілшісіне Біріккен Ұлттар Ұйымының қазіргі заманғы қарулы қақтығыстарда гуманитарлық құқықты қолдану мәселесі туралы айтқан әскери сарапшы Ермек Сейтбатталов сондай-ақ БҰҰ-ның қақтығыстарға қатысты іс-әрекеттеріне баға берді.
Халықаралық гуманитарлық құқық – соғыс құрбандарын қорғауды реттейтін, сондай-ақ соғыс жүргізу әдістері мен құралдарын шектейтін халықаралық-құқықтық нормалар мен қағидаттардың жиынтығы. БҰҰ-дағы көптеген әлемдік қақтығыстар кезінде бұл құқықтың сақталмайтындығына бірнеше рет назар аударылды. Сондай-ақ ұйым қарулы қақтығыстар кезіндегі басты міндет бейбіт тұрғындардың өмірін сақтау деп санайды.
1949 жылы БҰҰ-ның Женева конвенциясы ратификацияланды, оған төрт негізгі ереже кіреді:
- Жауынгерлік аймақтардағы медициналық қызметкерлер мен ауруханалар қорғалуы және еркін жұмыс істей алуы керек;
- Жараланған және саптан шыққан әскери қызметшілердің медициналық көмек алуға құқығы бар;
- Әскери тұтқындарды емдеу адамгершілікке жатуы керек;
- Соғысушы тараптар азаматтық инфрақұрылымға, энергиямен және сумен жабдықтау нысандарына соққы жасауға тыйым салуды қоса алғанда, бейбіт тұрғындарды қорғауға міндетті.
Алайда бұл екі келісім де бейбіт тұрғындарды қарулы қақтығыстар кезінде жасалған әскери қылмыстардан қорғамайды. Олардың ортақ ерекшелігі – қорғалмаған халыққа негізсіз зиян келтіру, сондай-ақ гуманитарлық миссиялардың жұмысын ұйымдастыруға кедергі жасау.
Әскери қылмыстарға адамзатқа қарсы қылмыстар мен геноцид жатады. Осы қылмыстардың фактілері бойынша жәбірленуші тарап БҰҰ Халықаралық сотына немесе Халықаралық сотқа жүгінуге құқылы. Мысалы, бүгінгі таңда БҰҰ соты Мьянмаға қатысты, Гамбияға қатысты талапты қарастыруда. Соттың міндеттеріне рохинджа халқына қатысты биліктің геноцид фактілерін анықтау кіреді. Осылайша, халықаралық ұйымдар, ең алдымен БҰҰ әлемдік құқықтық тәртіпті сақтау үшін бәрін жасап жатқан сияқты. Бірақ ол расымен де солай ма?
Әскери сарапшы Ермек Сейтбатталовтың пікірінше, БҰҰ-ның бүгінгі келбеті «тот басқан». Өйткені Кеңес Одағы мен Варшава шарты елдері ұйымының ыдырауынан тепе-теңдік жүйесі келмеске кеткен. Әлемде АҚШ пен НАТО-мен бірге «бірполярлық» билік құрылған.
«Бүгінде БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты мүшелігінің және вето құқығының арқасында Ресей мен Қытай әлі де Батыс елдерін қабылдаған шешімдерінде шектеу арқылы әлемдік тепе-теңдікті құруға тырысуда», - деді Ермек Сейтбатталов.
Тепе-теңдік жоқ па, демек қатты заттың сынып қалатыны сияқты БҰҰ-ның да бүлінгенін меңзеген сарапшы бұл құрылымға сүйенетін гуманитарлық құқықтың да жұмыс істемейтінін айтады. Оның пікірінше, бұл құқықты сақтау үшін көбірек көңіл бөлінуі қажет.
Сонымен қатар сарапшы гуманитарлық құқықты сақтамау қақтығыстар аймағында күрделі және қауіпті жағдай туғызады деп санайды. Алайда барлық белгіленген заңдар мен жарғыларды сақтай отырып, күресуге болады, оның өзінде де егер тараптар бұл тұрғыда өте принципті болса ғана. Адал күресуге болады, бірақ қиын. Мұны Палестина-Израиль қақтығысы мысалында айқын байқауға болады. Гуманитарлық құқықты бұзудың бір мысалы жергілікті халыққа көмектесу үшін Газа секторына гуманитарлық миссиялардың жіберілмеуі болды.
Ермек Сейтбатталов та мұнымен келіседі. Оның пікірінше, бұл қақтығыстың басты мәселесінің бірі – ХАМАС-тың бүкіл әлемде орналасуы. Кейбіреулер бұл қозғалысты террористік деп санайды, ал басқалары бейтараптықты ұстанады.
«2006 жылы демократиялық сайлау нәтижесінде ХАМАС билікке келді. Алайда кейінірек ұйым бөлініп, оның жеке жауынгерлік қанаты пайда болды. Оны шатастыруға болмайды. Қазан айында ХАМАС Израильге шабуыл жасағаннан кейін еврей мемлекеті бастапқыда өте қатыгездікпен жауап берді. Бірақ уақыт өте келе, АҚШ-тың қысымымен олар сәл «баяулады». Соғыс ережелерін сақтауға тырысты», - деп түсіндіреді сарапшы.
Әскери сарапшы ұйымдағы теңсіздік оң нәтижелерге әкелмегеніне және әкелмейтініне сенімді. Бірақ соңғы жылдары Еуропадағы, Таяу Шығыстағы және Орталық Америкадағы әлемдік қақтығыстар ұжымдық Батыс елдерін әлемнің басқа елдерінің позициясымен санасуға мәжбүр етті.
Нариман Дюсенов
