Жігіттің құрыштай шыңдалуына, әсіресе, осы үш белес себепкер болады. Оның біріншісі – 10 жылдық білім, екіншісі – мамандық таңдаудағы білім ортасы және үшіншісі – әскер қатарындағы өмір.
Осы үшеуінің қасиетінің жоғарылығы, сол белесте бірге болған жігіттердің қатарынан бауырға айналып кеткендері бар. Бүгінде олар сыныптасым, курстасым, және Кеңестік кездегі сіңген сөз ғой, «служагым» деп аталады. Мәселе, сол аталмыш кезеңдердегі бойыңда қалыптасқан қасиеттерге себепкер болған жора-жолдастық. Ешкім біле бермейтін сынақтар туралы айтқым келіп отыр. Әлбетте, атауына байланысты тіршіліктер өз алдына. Бастысы білім алумен қатар, кітапқа жазылмайтын, уставта қарастырылмаған, ұстаз айтпайтын өмірдің өрнектері бар. Біліммен бірге ар-ождан, салт-сана, ерік-жігер, ақ пен қара сияқты жігіт болып қалыптасуға қажетті «тұздықтар» көптің көзінен құпия түрде тек ішкі ортада болып жатады. Тіпті ол дүниелер заңмен реттеуге де келмейтін немесе арнайы ұйымдастырып, бағыттауға қолайсыз жайттар ғой... Оның бәрін бүгінде басымнан кешіріп, сағымға айналған сағынышты жылдарды еске ала отырып, қорытынды жасап отырған күйім. Бүгінгі таңда жолдас-жорамен жолығысу – бір арман. Өмірдің ағымымен әркім өз «бақшасында». Кездесіп көрісудің өзі қалаған күнде бола бермейді. Ал бола қалған жағдайда естеліктер мен сағынышты күндердің иісі аңқып, көңілің көлдей шалқып, сол балалық, жалындаған жастық кезеңге оралатының рас. Әр досыңның өзі – бір тарих.
Біздің бала кезімізде іс-әрекетіміз, ойынымыз, алға ұмтылысымыздың бәрі батыр болу, күшті, епті болуға бағытталушы еді. Тіпті, бір-бірімізді сынағанда «солдатқа (сол заманда сарбаз деген сөз қолданылмайтын) жарайсың ба, жоқ па?» деп жанға бататын әрекеттермен қинап, көзден жас парлап тұрса да «қыңқ» деп дыбыс шығармай намысқа тырысып жүретінбіз. Ол кезде намыс, патриотизм деген ұғымдарды түсіне бермейтін едік. Тек солдатқа жарайсың ба, жоқ па, межеміз сол. Кейіннен өсе келе спортпен кәдімгідей шыныға бастағанның өзінде санада сол солдаттың бейнесі тұрушы еді. Турникке тартылу, суға жүзу, техниканы меңгеру. Епті, төзімді болу мақсатында ұзақ кросстар жүгіру. Міне, сол балалық шақтың бейнесі. Негізі қандай тәрбие болса да ер азаматтың генетикалық құрылысының өзі Отанды, елін қорғауға жаратылғандығын қанына қоса сіңдірген болар. Әйтпесе, неліктен ешкімнің пәрменісіз, ақылынсыз бала жастан өзімізді «солдат» боламын деп тағайындап қоямыз. Ол, әрине, ер азаматқа табиғатынан артылған міндет.
Мектептегі НВП (алғашқы әскери дайындық) сабағы біздер үшін өте қызықты еді. Әскери шен белгілерін ажыратып, автоматты шашып, жинау, сапта жүру деген сияқты дүниелерді жарыса үйренетінбіз. Оның бәрі әскерге түскенде дайын сарбаз ретінде сезінуімізге себебін тигізгені сөзсіз. Сонымен қатар ауылымыздағы алдыңғы толқын ағаларымыздың әскерге аттануы мен оралуы бүкіл ауыл үшін үлкен тойға айналатын. Кімнің ағасы әскерден келсе, бас киімі, белдігі қолдан-қолға өтіп, таң-тамаша, қол жетпес дүниедей көрінетін. Бала күннен соғыс туралы кинофильмдер, ерлік пен батырлықтың бейнесі еді. Сол батырлырға ұқсап, елімізді қорғайтын солдат боламын деген арманда өстім. Ұшқыш болуды армандадым. Сол арманыммен жоғары сыныпқа дейін өзімді дайындап жүрдім. Биіктіктен қорықпау үшін екі қабатты үйдің төбесінен секіруші едім. Өкінішке қарай, алғашқы әскери медициналық тексеруден-ақ ұшқыш болуға жарамайтынымды білдім. Аздап ренішті болып жүргенім де есімде. Алайда, солдат болам деген үмітім берік. Расында біздің балалық шағымызда әскерге жарамайтын жігіт «кемтар», «мүгедек» адамдай көрінетін. Тіпті қыздар да келеке етіп қарамайтын.
Мектептегі бірінші кезеңде өзімді жігіт сезініп, ортада белгілі деңгейде беделдің дәмін біліп, кеудеде бір сенімділіктің арыны аңқып, спорттың алғашқы жеңістерінің ләззатын сезіндім. Арқада «қанат» бар. Желкесінен жел ескен. Тәжірибеден гөрі сенімділік мол. Алғашқы махаббатты біліп, жігіт болып үлгердім. Ол кезеңге өз басым ризашылығым мол.
Сонымен мектепті бітіріп жоғары оқуға, Алматыға келдім. Бір қызығы, ол кездерде жоғарғы оқудағы студентті әскерге алмайтын. Институттың әскери кафедрасын оқып шығып, офицер шенін алып жататын. Мен түскеннен бір жыл бұрын, 1982 жылдан бастап өзгеріс болып, жоғарғы оқу орындарынан әскерге ала бастады. Сол өзгерістің арқасында бірінші курстан кейін әскерге аттандық. Ол кезде студенттік өмірдің қызығы мен шыжығын көріп, орнығып қалған кез. Курстан әскерге кетуге даяр жеті жігітпіз. Алтауымызға әскери комиссариаттан шақыру келді. Жетінші жігіт шақыруды тоса-тоса, шақырту келмегеннен соң шашын сыпырып алып тастап. өзі барып сұранып кеткені де бар. Сөйтіп жетеуіміз де аттандық. Әскери комиссияның құжаттарын реттеп, өзім сияқты Алматының оқу орындарынан жиналған 90 жігіттің ішінде жетеуден мен ғана едім. Жетеуіміз де жан-жаққа кеттік.
Өмірімде пойызға мініп көрмеппін. Жол бойындағы күндердің қызығы бір бөлек. Сол отырғаннан бес күн жүріп, Горький қаласының жанындағы Ильино деген кішкене қалашықтағы өте үлкен полкқа, сержанттар дайындайтын алты айлық учебкаға түстік. Горький қаласының вокзалындағы оқиға еріксіз есіме түсіп отыр. Бес күн бойы бір-бірімізбен танысып, бауыр болып қалған жігіттер. Студенттің аты – студент. Ішінде небір өнерлі, жалындаған жігіттер. Бізді бастап келген офицер: «ешкім вокзал аумағынан ешқайда рұқсатсыз қимылдамайды. Топтан бөлінбейді» деген, т.с.с бұйрықтары мен ескертулерін айтып жатты. Сол кезде жігіттердің біреуі «қатар-қатар малдас құрып отырайық» деп қалды. Барлығы бір кісідей сап түзеп, екі аяқты айқастырып отыра қалдық. Содан жаңағы ұйымдастарушы жігіт маған қарап: «Ақан, бір бата беріп жіберші» дегені. Мен де ойланбастан, вокзалдың ішін жаңғыртып тұрып, білгенімше батаны жібердім. Шуылдаған вокзалдың іші бір сәтке тым-тырыс болып қалды. Бата бітісімен тоқсан жігіттің бар дауысымен «әумин» деген дауысы вокзал терезесінің шыныларын дірілдеткендей болды. Сол ұйымдастырушы жігіт кім екені есімде қалмапты. Дегенмен, студент деген қауым, көбіне өз қатарынан сәл ілгері жандардан жиналған топ екені рас қой. Шынында сол топтың ішінде бүкіл Қазақстаннан жиналған небір өнерлі жігіттер көп еді. Бірі суретші, бірі музыкант, спортшы, бір сөзбен айтқанда, студент қауымы еді.
Сонымен діттеген жерімізге түн ауа жеттік. Тамақтандырғаннан кейін спортзалға кіргізді, сол жерде түнеп шықтық. Таңғы астан кейін моншаға кірдік. Кірерде күнделікті киіммен едік, моншадан шығарда солдат болып шықтық. Іш киімнен бастап, түгелдей әскери формаға ауыстық. Шыға сала бір-бірімізді танымай қалғанымызға шу-шу етіп, жаңа кейпімізге мәз болыстық. Тиісінше киінбегендерге қарап қыран-топан күлісіп жаттық.
Мен сол кездермен салыстыра отырып, «біздің бүгінгі әскери киімнің қал-ахуалы қалай екен?» деп ойлаймын. Менің өз басым екі жылда киген әскери формаға әлі күнге дейін ризамын және таңым бар. Мысалы, керзадан тігілген етікті алайық. Арнайы әскери түрі тігілетін. Ол етік қысы-жазы қолайлы және жылы. Қыста аяғыңыз тоңбайды, жазда ыстықтамайды. Тек қана жаздыгүні жаздық шылғау, ал қыста қыстық шылғау ауыстырылады. Шылғаудың орнына шұлық кисеңіз, бықсып кететін. Сонымен бітті. Бір етік бір жылға бекітіліп беріледі. Содан кейін сыртқы форма. Қысы-жазы бір форман тек табиғаты суық жақта арнайы қысқы форма берілетін. Өте сапалы еді. Тігісінің сөгіліп немесе оңай жыртылғанын көрмедім. Сол форма да іш киіммен ғана реттелетін. Қыста қыстық іш киім, жазда жұқа іш киім. Жазда ыстықтау, қыста тоңу деген жоқ. Бұл енді бірнеше ғасырлар бойы сынақтан өткен киім-кешектер еді. Қазіргі бәтіңкелер мен заманауи іш киімдер сондай сапалы ма екен деген ой осыдан шығып тұр. Етікті үш-төрт секундта киіп кете беруге болады. Ал «бауы бар бәтіңкенің жайы қалай екен?» деген сұрақ та жоқ емес.
Сонымен тоқсан жігітті полктің батальон, роталарына бөліп тастады. Жатын орын, күн тәртібімен таныстырып, командирлеріміз әрқайсымызбен жеке танысып тіркеп жатты. Полкта тәртіп өте жоғары деңгейде. Таңнан бастап кешкі ұйқыға дейін әр минутың реттеулі. Күн тәртібімен бекітілген.
Енді ерекше тоқталып кеткім келіп тұрған жайт, Кеңес Одағының құрамындағы 15 республиканың өкілінің азаматтары әскери міндеттерін бірге өтейтін-ді. Сол дүниенің өзі ұлтыңның алдында үлкен жауапкершілікке жинақтайтын. Басқаның алдында қазақ баласын тек мықты жақтан көрсету міндетіңдей болып тұратын. Енді ол жағынан біздің тоқсан жігіттің тек бірінші қатарда болғандығы айдан анық. Офицерлерді таң қалдырғаны, біздің жігіттердің интеллект пен жан-жақтылығы болды. Жүз пайыз орыс тілін игерген, жазу-сызу, қағаз жұмыстарын сауатты жүргізе алатын. Үйрену мен оқу-жаттығу барысында қағылездігімен ерекшеленді. Тіпті біразы келе сала полктың, батальон штабтарына алынды. Суретшілерімізді тіпті қуана қарсы алды. Бір сөзбен айтқанда, біздің жігіттер барлық жағынан қазақ баласы деген беделді атаққа ие болып жүргені рас.
Сол кездердегі тағы бір естен кетпес оқиғаның бірін айтып кетейін. Бір айдан кейін «присяганы» (әскери ант) қабылдап, практикалық жаттығуға БАМ-ға (Байкал-Амур магистралі) аттандық. Бұл жерде бір таңғалғаным, сол замандағы әскери дайындыққа үлкен көңіл бөлінуі. Біздің әскери жаттығуымыз үшін КСРО-ның бір шетінен екінші шетіндегі 7000 шақырым жерге бір айлық дайындыққа барып қайттық. Әлбетте әсерлі болғаны да рас. Полктан шыққаннан жеті күн бойы кәдімгі товар таситын, кинода көрсететін соғыс заманындағы солдаттар мінген вагонда жүрдік. Бұл енді әскери дайындықтың шарты болар. Енді менің осы кезге дейін таң-тамаша болатыным, сол жеті күнде күніне бір рет ыстық тамақ берілетін. Пойыз белгілі бір жерге тоқтайды. Дәл сол жерге арнайы әскери аспаздық тіркеулі қазандық келіп дайын тамақты тарқатып беретін. Одан кейін басқа уақытқа арналған құрғақ тамақ (сухой паек) беріліп отырды. Не деген есеп, неткен мықты жүйе. Бір де бір кешігусіз, шатасусыз. Қанша шалғайда жүрсек те үздіксіз атқарылып отырды.
Содан жеті күн дегенде Красноярскіге жеттік. Әскери аэродром. Жаз айы. Ұшақ айлағының бәрі көк майса. Мыңдаған солдатпыз. Командирдің пәрменімен сол көгалға жайғастық. Біреулер ұйықтап, біреулер ән айтып дегендей. Бір кезде дүр еткен шу естілді. Әдетінше бәріміз жүгіре жеттік. Тамаша, күрес болып жатыр екен. Ешкімнің ұйымдастыруынсыз, әркім еркінше ортаға шығып, күш сынасып жатты. Негізгі кейіпкер ортада. Бір жарым жылдан асқан, сержант атағы бар, тәпелтек келген орыстың жігіті жан шыдатпай екеуін жеңіп тастап «тағы кім бар?» деп шуласып жатты. Содан біздің ішімізден сол орыстың салмағына шамалас Айтжанов Қаныбек «мен бармын» деп, белдігін шешіп ортаға шықты. Гуілдеп жанкүйер болып тұрмыз. Айқас ұзағынан созылды. Біраздан кейін оңтайлы сәтті пайдаланып, Қаныбегіміз қазақшалап жамбасқа атып ұрып еді, сержантымыз орнынан тұра алмай қалды. Біз уралап, шу ете қалдық. Сөйтіп намысты қазақ баласы абыройымызды аспанға бірақ көтерді. Негізі әскердің соңына дейін біздің жігіттердің беделі үстем болды.
Тағы бір қазақ деген атқа мақтан еткен кезім, сол БАМ-да жүрген кезімдегі бір жәйт. Күнделікті таңғы сапқа тұру сәті. Әскери тәртіппен сапта тұрмыз. Сол біздің әскери лагерьдің ортасында қоңырауға ұқсаған радионың дауыстағышы күні бойы сайрап тұратын. Дәл сол сапта тұрған кезімізде таңғы концерт бағдарламасы беріліп жатты. Бір кезде Роза Рымбаева апайымыздың «Атамекен» әні төгіле жөнелді. Әскерге келгенімізге екі-үш ай ғана болған кезіміз ғой. Жердің түбі. Роза апайымыздың дауысын естіп ауылда тұрғандай сезініп, көзіме жас келердей болып қалдым. Қатарымда тұрған украиндық Ивченкоға орысшалап «кто поет знаешь?» деп түртіп қалдым. Ол іркілместен: «конечно знаю. Кто ж её не знает? Это же Роза Рымбаева» деп сыбырлап жауап берді. Менің елжіреп тұрған көңілім аспанға жеткендей болды. Кеудемді мақтаныш кернеп, уралап айқайлағым келді. Әттең сапта тұрмыз. Әннің әсерімен бірнеше күн керемет көңіл-күйде жүргенім есімде.
Несін айтайын. Әскери өмір – нағыз азаматтардың шыңдалып-есейтетін, ақыл кіріп, азаматқа айналатын ортасы. Сол қасымда болғандар – бүгінде бауырға айналған жігіттер. Бірі атақты суретші, жазушы. Бірі – әкім. Бірі – композитор. Бірнешеуі – ғылым кандидаттары. Бір сөзбен айтқанда, сол тоқсан жігіт және менің курстастарым – қазіргі таңда еліміздің егемендігіне атсалысып жүрген мықты азаматтар. Сол біз әскерден келген 1986 жылғы студенттердің барлығы дерлік – Желтоқсан оқиғасының алдыңғы қатарында болған азаматтар.
Әлі күнге дейін әскерде бірге болған бауырларым мен он бес республикадан келген өкілдерін сағына отырып мақтанышпен еске аламын. Әскерден келгеніме 38 жыл болса да ешнәрсе ұмыт болған жоқ. Тіпті бәрінің дерлік аты-жөні есімде. Кеңестік заман ыдырап, сол заманға деген түрлі баға беріліп, көзқарастың түбегейлі өзгеруін қабылдасам да бұл күндер – мен үшін ең қымбат жылдар. Өмірімнің керемет кезі әрі сағынышты бір бөлігі. Сағымға айналған сағынышты жылдар. Сөз соңында, бәріне де сағынышты сәлемімді жолдаймын. Қайда жүрсек те амандықта болайық!
Сәлеммен Кеңес армиясының аға сержанты, рота старшинасы
Ақан ЖАНПЕИСОВ
